Հայոց լեզվի պատմությունը և առանձնահատկությունները

Հայոց լեզվի պատմությունը և առանձնահատկությունները

Նույնիսկ հիմա, բազմաթիվ հետազոտություններից հետո հայոց լեզուն, ինչպես և հայերի ծագումը մինչև հիմա մնում է լեզվաբանների և գիտնականների քննարկումների առարկա: Հետաքրքիր է արդեն այն փաստը, որ հայոց լեզուն ոչ մի կերպ չի ստացվել ներառել որևէ լեզվաընտանիքի կազմում, քանի որ ընդհանուր առմամբ ընդունված դասակարգման համաձայն, այն հնդեվրոպական ընտանիքում չունի որևէ «հարազատ» լեզու, որին այն պատկանում է: Հետևաբար, իր առանձնահատկության շնորհիվ, այն ներառվեց անհատական հայկական խմբին: Ներկայումս ամբողջ աշխարհում մոտ 10 միլիոն մարդ խոսում և երգեր է երգում հայերեն: Հայոց լեզուն կարելի է լսել ոչ միայն Հայաստանում և Լեռնային Ղարաբաղում, որտեղ այն պետական լեզու է, այլև Ռուսաստանում, Վրաստանում, ԱՄՆ-ում և շատ այլ պետություններում, ներառյալ ԱՊՀ-ն: Երկրների բավականին լայն լուսաբանումը պայմանավորված է հայոց լեզվի նկատմամբ մեծ հետաքրքրությամբ և այն սովորելու ցանկությամբ, որպեսզի կարողանան ազատորեն շփվել իրենց հայրենի լեզվով խոսող ընկերների, հարազատների ու ծանոթների հետ, կարդալ գրքեր և բանաստեղծություններ, դիտել ֆիլմեր հայերենով:
Միայն Հայաստանում ապրում է մոտ 3.5 միլիոն հայ, Լեռնային Ղարաբաղում ՝ ավելի քան 160 հազար, Ռուսաստանի Դաշնությունում ՝ շուրջ 2 միլիոն, Ամերիկայում առնվազն 1 միլիոն, իսկ Վրաստանում ՝ շուրջ 400 հազար: Երկրները, ինչպիսիք են Ֆրանսիան, Լիբանանը, Իրանը, Սիրիան, Ավստրալիան, Արգենտինան և շատերը, հայտնի են նաև հայերի մեծ համայնքներով: Զարմանալի չէ, որ համաշխարհային այսպիսի տարածմամբ, հայոց լեզուն վայելում է մեծ ուշադրություն, և շատ մարդիկ, իրենց մասնագիտության, հետաքրքրությունների, հոբբիների կամ այլ պատճառներով, սկսում են ուսումնասիրել այն:

Գրական շատ հուշագրեր, որոնցում կարող եք շատ հետաքրքիր փաստեր գտնել աշխարհի տարբեր ժողովուրդների պատմությունից՝ կենսաբանությունից և քիմիայից, բժշկությունից և աստղագիտությունից, քերականությունից և այլ գիտություններից, գրված է հայերեն: Իսկ Հայաստանի կինոն հաճույք է պատճառում տարբեր ժանրերի սերիալների երկրպագուներին՝ նոր, հետաքրքիր ֆիլմերով: Եվ դա ևս մեկ պատճառ է դառնում լեզուն սովորելու սկսելու համար, որի պատմությունը լի է առեղծվածներով և հետաքրքիր պահերով:

Հայոց լեզվի պատմություն



Հատկանշական է այն փաստը, որ բոլոր այն հին լեզուների թվում, որոնք մեր ժամանակներում ստացել են «մեռած» կարգավիճակ, գոյատևել է միայն հին հայերենը: Այսպիսով, դրանով գրված գրքերը կամ ձեռագրերը հեշտ է կարդալ ժամանակակից լեզվի իմացությամբ: Եվ սա, չնայած այն բանի, որ զարգացման մի քանի փուլեր անցավ նրա գոյության մի քանի հազարամյակներում` նախքան ժամանակակից հայոց լեզվի ձևավորումը:

Փորձագետները կարծում են, որ հայոց լեզվի պատմությունը մոտ 5 հազար տարեկան է: Հաշվարկն սկսվում է այն պահից, երբ, մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակում տեղի ունեցավ այսպես կոչված, մայրենի լեզվի վերջնական ձևավորումը:
Այն մասին, թե որքան հին է համարվում հայոց լեզուն վկայում են դրա մասին վկայակոչումները, որոնք հայտնաբերվել են բազմաթիվ հին քաղաքակրթությունների թողած աղբյուրներում: Այսպիսով, դեռևս մ.թ.ա. 14-13-րդ դարում, սեպագիր արձանագրությունները խոսում են այն երկրի մասին, որը մենք այժմ գիտենք որպես Հայաստան, և դրանում ապրող մարդիկ, ովքեր խոսում են իրենց լեզվով:
Բայց, չնայած այդքան երկար պատմությանը, հայերեն գիրը, ինչպես հայերեն տառերը, հայտնվեցին միայն մ.թ.ա. 5-րդ դարի սկզբին: Մինչ այդ Հին Հայաստանում օգտագործվում էին արամերեն և հունական գրություններ, որոնք օգտագործվել են նաև հայերեն տեքստեր գրելու համար: Եղել է նաև մի ժամանակաշրջան, երբ այդ երկրում օգտագործվել է պարսկերենը այդ թվում `պաշտոնական փաստաթղթերը պահպանելու և ձեռագրեր գրելու համար: Պարսկերենը հատկապես արդիական էր Արշակունիների օրոք, որի դինաստիան սերտ բարեկամացավ Պարսկաստանի թագավորների հետ:

Քրիստոնեության ազդեցությունը հայ գրի առաջացման վրա



Երկար ժամանակ հայոց լեզուն ոչ տառ ուներ, ոչ էլ այբուբեն: Նրանց հայտնվելու խթան հանդիսացավ քրիստոնեության ընդունումը 301 թվականին: Աշխարհի բոլոր երկրներից Հայաստանն էր, որ առաջինը ընդունեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն: Բայց նոր կրոնի տարածումը այնքան էլ հեշտ չէր, այդ պատճառով հետաձգվեց Հայաստանը քրիստոնյա երկրի վերափոխելու գործընթացը: Այս ձգձգման հիմնական պատճառներից մեկն այն էր, որ Աստվածաշունչը գրվել է սիրիերենով կամ հունարենով, ինչի պատճառով այն հասանելի և հասկանալի և չէր մեծ թվով հայերի: Քրիստոնեության տարածման ժամանակ անհրաժեշտություն եղավ հայ գրավոր լեզու ստեղծելու և Աստվածաշունչը հայերեն լեզվով թարգմանելու համար:

405 թվականը նշանակալի էր հայոց լեզվի համար, երբ Մեսրոպ Մաշտոցը ստեղծեց այբուբենը, և դրա հիման վրա ՝ հայերեն գրությունը: Հատկանշական է, որ այն եղել և մնում է հատուկ այբուբեն, որը նման չէ մեր ժամանակներում հայտնի այբուբեններից որևէ մեկին: Դրա առանձնահատկությունը պայմանավորված է նաև նրանով, որ նրան բնորոշ են այլ հնագույն երկրների այբուբենի որոշ նրբերանգներ՝ ներառյալ Եգիպտոսի, Հունաստանի և Պարսկաստանի: Վերջապես, քրիստոնեության ընդունման և Մեսրոպ Մաշտոցի ցավոտ աշխատանքի շնորհիվ, հայոց լեզուն ստացավ իր այբուբենը և գիրը: Առաջին հերթին, հայերեն թարգմանվեց Աստվածաշունչը, ինչը հնարավորություն տվեց եկեղեցում ծեսեր իրականացնել հայերի համար հասկանալի և մայրենի լեզվով: Քրիստոնեությունը սկսեց գիտակցաբար ընկալվել և շատ ավելի արագ տարածվել, և այբուբենի ստեղծումը նպաստեց այն բանին, որ հայոց լեզուն սկսեց ակտիվ զարգանալ, և այն սկսեցին ճանաչել ամբողջ աշխարհում:

Այբուբենի ի հայտ գալով հայ գրականությունը նունպես սկսեց ակտիվորեն զարգանալ՝ արդեն 5-րդ դարի առաջին կեսին հայտնվեցին ավելի քան 40 հայոց լեզվով աշխատանքներ: Նրանք նաև սկսեցին ինտենսիվորեն հայերեն թարգմանել 5 այլ աշխատանքներ, որոնք ավելի վաղ գրվել են այլ լեզուներով: Հետաքրքիր է, որ հայոց լեզվի, մասնավորապես` դրանով թարգմանության շնորհիվ, մինչ այժմ պահպանվել են բազմաթիվ հին հեղինակների գործերը, որոնց բնօրինակները անհետացել են: Երևանում է գտնվում հնագուն գրավոր արձանագրությունների աշխարհի ամենամեծ պահեստներից մեկը, որտեղ պահվում են ավելի քան 120 հազար հայերեն ձեռագրեր և արձանագրություններ:

Հայոց լեզվի հետաքրքիր առանձնահատկությունները



Հայոց լեզվի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ նրանում կարելի է գտնել այլ լեզուներից շատ բառեր, ինչը պայմանավորված է Հայաստանի դարավոր պատմությամբ և դրանում տեղի ունեցող պատմական իրադարձություններով:
Այսպիսով պարսկական իշխանությունը, որը գոյատևեց մի քանի դար Հայաստանում, պարսկական շատ բառեր բերեց այդ լեզու: Քրիստոնեության հետ միասին, սիրիական և հունարեն բառեր մտան հայոց լեզու: Այն ժամանակ, երբ Հայաստանը Օսմանյան կայսրության մաս էր կազմում, շատ բառեր մտան նրա բառապաշարի մեջ: Իսկ խաչակրաց արշավանքների դարաշրջանից հայոց լեզու մտան ֆրանսերեն բառեր և արտահայտություններ: Հայոց լեզվով կան նաև շատ այլ լեզուներից բառային փոխառություններ: Ավելին, բոլոր փոխառված բառերը հայոց լեզվով այնքան լավ և մանրակրկիտ էին փոխառված, որ նույնիսկ անհնար է տարբերակել դրանք իսկական հայերեն բառերից: Զարմանալի չէ, որ այդքան բազմակողմանի, այլ լոզուներից տարբեր հատուկ լեզուն չի ենթարկվել որևէ խմբային դասակարգման և իր անհատական հայկական խումբն է ստացել հնդեվրոպական ընտանիքում:
Հայոց լեզվի հետաքրքիր առանձնահատկությունն այն է, որ դրանում, ինչպես անգլերենում, քերականական սեռ չկա, և «սա, նա, դա»-ն արտահայտվում է մեկ բառով:

Հայոց լեզվի քերականական համակարգը բնութագրվում է անվանական բառափոխության մի քանի տեսակներով, ունի 7 հոլով, 2 թվական, 9 ժամանակաձև և 4 տեսակի խոնարհում: Արժե նաև նշել հայոց լեզվի բառապաշարի հարստությունը, քանի որ այն ունի 11 հազար արմատ, որոնցից մոտ 900-ը հնդեվրոպական լեզուներից են: Ընդհանուր առմամբ, կարելի է նշել, որ հայոց լեզուն արտացոլում է հնդեվրոպական ընտանիքի շատ այլ լեզուների զարգացման տարբեր փուլերը:

Հայոց լեզվի զարգացման պատմության հիմնական ժամանակաշրջաները

Հայոց լեզվի դարավոր պատմությունը բաժանված են մի քանի հիմնական փուլերի

1. Ձևավորման առաջին փուլը սկսվում է այն ժամանակներից, երբ ստեղծվել են այբուբենը և հայերեն գիրը և շարունակվում է մինչև 10-րդ դարը: Սա հին հայկական գրական լեզվի կամ գրաբարի գոյության ժամանակաշրջանն է, որն իր կառուցվածքային առանձնահատկություններով նման է հնդեվրոպական ընտանիքի շատ հին լեզուների:
2. Հայոց լեզվի զարգացման երկրորդ փուլը համարվում է 10-րդ դարից մինչև 16-րդ դար ընկած ժամանակահատվածը, որն սկսվում է միջին հայերենի ի հայտ գալով: Այդ ժամանակ խոսակցական հին հայերենը դուրս եկավ լայն տարածումից, բայց այն շարունակում է մնալ եկեղեցու պաշտամունքային լեզու:
3. 16-րդ դարում սկսվում է հաջորդ փուլը, հայտնվում և սկսում է արագ զարգանալ ժամանակակից հայերենը: Այդ ժամանակահատվածում Հայաստանում սկսեց զարգանալ հայերեն գրքերի տպագրությունը: Այն սկսվեց 1512 թ.-ին Հակոբ Մեղապարտի կողմից «Ուրբաթագրքի» հայերեն հրատարակչությամբ:
4. 1950-ական թվականներից սկսած` ժամանակակից հայոց լեզվի հիման վրա, սկսվում է հայ ազգային գրական լեզվի զարգացումը:

Չնայած տասնյակ դարերի ընթացքում կատարված փոփոխություններին, հին հայերենը չդարձավ <<մեռած>> լեզու, ինչպես շատ այլ հին լեզուներ: Այն արմատապես չի տարբերվում ժամանակակից լեզվից, ինչը գիտնականներին թույլ է տալիս առանց հատուկ ջանքերի կարդալ և ուսումնասիրել հնագույն ձեռագրերը, որոնք մինչ օրս գոյատևել են հսկայական քանակով: Եվ ոչ միայն մասնագետները, այլև նրանք, ովքեր լավ գիտեն, ուսումնասիրում են հայոց լեզուն, կկարողանան բացել իրենց համար հնագույն դռները և նայել ոչ միայն Հայաստանի, այլև աշխարհի շատ այլ երկրների անցյալին հին ձեռագրերի օգնությամբ, որոնք նույնիսկ հնարավոր է ինքնուրույն կարդալ:
Հայերեն գրավոր հուշագրերի հեղինակները կարողացան այնպես լայնորեն գրավել համաշխարհային պատմությունը, որ իրենց թողած ձեռագրերից կարող եք ստանալ շատ մանրամասն և հետաքրքիր տեղեկություններ տարբեր երկրների մասին: Եվ նաև այն մասին, թե ինչպես է կյանքը, ավանդույթները, սովորույթները և ընդհանրապես Մերձավոր Արևելքում, Ռուսաստանում, Կովկասում, Կենտրոնական Ասիայում, Հնդկաստանում և շատ այլ երկրներում, նույնիսկ աֆրիկյան մայրցամաքում ապրող ժողովուրդների պատմությունը: Եվ ժամանակակից լեզվի նմանությունը հնագույնին մեզ թույլ է տալիս հաջողությամբ լուծել այս խնդիրը:

Հայոց լեզվի երկու ճյուղերը



Այժմ գոյություն ունի հայ գրական լեզվի երկու ուղղություն՝ արևմտահայերեն և արևելահայերեն, որոնց միջև կան որոշ տարբերություններ: Բայց այս երկու ճյուղերի տարբերությունները այնքան աննշան են, որ այս երկու գրական լեզուներով խոսողները կարող են ազատորեն հաղորդակցվել և հասկանալ միմյանց: Եվ ընդհանրապես, ցանկացած մարդ, ով գիտի հայերեն, կկարողանա հասկանալ այս երկու ուղղությունները: Ինչ վերաբերում է արևելահայերենին, ապա այն հիմնականում օգտագործվում է Հայաստանում, Հնդկաստանում, Իրանում և ԱՊՀ երկրներում ապրող հայերի կողմից: Աշխարհի այլ երկրներում ապրող հայերն օգտագործում են արևմտահայերենը:
Իսկ այս երկու ուղղությունների հիմնական առանձնահատկությունը դարձավ այն, որ արևելահայ գրական լեզուն անցյալ դարի 20-ականներից սկսեց կատարել պետական լեզվի դերը: Այդ պատճառով այն ունի պաշտոնական կարգավիճակ, օգտագործվում է գիտության և գրականության, մշակույթի, կրթության, լրատվամիջոցների և կյանքի այլ ոլորտներում: Այն բազմաֆունկցիոնալ և առավել օգտագործված լեզու է, որով հրապարակվում են բոլոր օրենքներն ու փաստաթղթերը: Արևմտահայկական ուղղությունը, իր զարգացման առանձնահատկությունների պատճառով, ունի սահմանափակ կիրառություն, այն չունի պաշտոնական կարգավիճակ նույնիսկ այն պետություններում, որտեղ այն ունի մեծ տարածվածություն: Արևմտյան տարբերակի հիմնական խնդիրն է պահպանել ազգային մշակութային ժառանգությունը, ավանդույթներն ու պատմությունը: Բացի հիմնական ուղղություններից, հայոց լեզուն ունի մի քանի տասնյակ բարբառներ, որոնցով խոսում են տարբեր երկրների հայկական համայնքների ներկայացուցիչները:

Հայերեն սովորելու հանդեպ հետաքրքրությունը

Շատ լեզվաբաններ ու գիտնականներ վստահ են, որ այս զարմանալի լեզվի պատմությունը ամբողջությամբ ուսումնասիրված չէ և դեռ լի է առեղծվածներով ու գաղտնիքներով: Մինչ նրանք գլուխ են կոտրում այդ հարցի շուրջ ավելի ու ավելի շատ մարդիկ ամբողջ աշխարհում, այդ թվում նաև Ռուսաստանում, սովորում են հայոց լեզուն առցանց կամ մասնագիտացված դպրոցներում: Հայերը համարվում են աշխարհի հնագույն ժողովուրդներից մեկը, իսկ նրանց ծագումը դեռևս, տասնամյակների հետազոտություններից հետո, համաշխարհային մասշտաբով քննարկվում է նշանավոր գիտնականների կողմից: Շատ մասնագետների կարծիքով, հայերենի սերտ ուսումնասիրությունը կօգնի լուծել այն հանելուկը, թե որտեղից են եկել հայերը և ովքեր են իրենց նախնիները: Բայց ոչ միայն լեզվաբաններին, պատմաբաններին ու գիտնականներին է հետաքրքիր հայոց լեզուն: Ճիշտ է, հասարակ մարդիկ մանրակրկիտ չեն ուսումնասիրում դրա պատմությունը, բայց հետաքրքրությամբ սովորում են, գերադասելով այլ օտար լեզուներից: Չնայած կան շատ սովորողներ, ովքեր հետաքրքրված են հայոց լեզվի հետ կապված ամեն ինչով: Եվ կա դրանով հետաքրքրված մարդկանց մի առանձին կատեգորիա, ովքեր հուսով են, որ պետք է բացահայտումներ կատարեն ինչպես հայկական պետության և ժողովրդի պատմության մեջ, այնպես էլ իրենց լեզվում: Սովորելը մի լեզու, որն ունի հին պատմություն և իր տեսակով եզակի է, մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում համաշխարհային մակարդակում, այն դասավանդվում է տարբեր երկրներում բազմաթիվ լեզվաբանական ուսումնական հաստատություններում, այլ օտար լեզուների շարքում: Շատերն են ցանկանում ազատ շփվել դրանով խոսողների հետ, հարազատների, սիրելիների, մտերիմների, կամ պարզապես ծանոթ մարդկանց հետ: Ինչ-որ մեկը ցանկանում է գեղեցիկ, մեղեդային երգեր երգել, պատմություններ կամ բանաստեղծություններ կարդալ հայերեն: Նաև հսկայական թվով երկրպագուներ ունեն հայկական հեռուստասերիալները, որոնք ոչ բոլորն են ցանկանում դիտել ռուսերենով: Կան մարդիկ, ովքեր ցանկանում են հայերեն սովորել, որպեսզի վայելեն իրենց սիրած ֆիլմերը` առանց թարգմանության: Միևնույն ժամանակ, հայկական հեռուստատեսային սերալները առցանց դիտելով, կարելի է նույնիսկ ավելի լավ սովորել լեզուն, հասկանալ դրա առանձնահատկություններն ու յուրահատկությունը: